قنات راه‌آب یا کانالی است که در زیرِ زمین کنده شده، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان یابد. این جوی یا کانال در عمق زمین برای ارتباط دادنِ رشته‌چاه‌هایی است که از مادرچاهسرچشمه می‌گیرد. مادرچاه‌ها معمولاً یک چشمهٔ زیرزمینی هستند. قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریّت آن برای کشاوری و سایر مصارف به کار گرفته می‌شوند. این کانالِ قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد و به محل خروجیِ آب دهانهٔ کاریز و یا سر قنات می‌گویند.

مزایای حفر قنات:

1-  احداث قنات با وسائل ساده ونیروی انسانی امکان پزیر است.
2- حفر قنات باتوجه به اینکه آب بصورت طبیعی از آن خارج می شود وموتور ودیگر وسایل مصنوعی در آ ن کار گذاشته نمی شود احتیاج به مراقبت شبانه روز ی همانند حفر در چاه های عمیق ضروری به نظر نمی رسد.
3- در مناطق کوهستانی ودرنقاطی که سطح آب زیر زمین خیلی بالاست وامکان حفر چاه های عمق وجود ندارد قنات حفر می شود وآب زیر زمین آن منطقه توسط حفر قنات مورد استفاده قرار می گیرد .
4- برای حفر و تعمیر ولا یه رو بی قنا ت به متخصصین نیازی نیست مقنی وسایر همکارانش می تواند آنرا مرمت کنند و در این حالت کمتر احتیاج به متخصصین امور آب وزمین شناسی مشاهده می شود
5-با توجه به آب استخراج شده از قنات وچاه آبی که از قنات مورد استفاده قرا رمی گیرد برای کشاورزی که از آن استفاده می کند خیلی ارزا ن تر تمام می شود
6-آب قنات دا ئمی است ودرمواقع ضروری کشت واحتیاج زراعت در مواقع حساس به آب قطع نمی شود این مزیت باعث می شودجلب اعتماد کشاورزان به زراعت بیشتر از آب قنات فراهم شود در صورتی که آبی که از چاه می خواهد استخراج شود ممکن است در روزی که نیاز مبرم به آب احساس می شود موتور چاه خراب شود وعمل استخراج آب چند روز به تعویق بیافتد .
7- در منا طقی که آب کم است و واردات آب به آنجا نیز کم می باشد قنات طوری است که برای یک مدت طولانی می تواند آب بدهد در حالی که ممکن است ذخیره آبی ظرف مدت کوتاهی توسط چاه برداشت شود به اتمام برسد .
8- قنات در بسیار ی از مناطق باعث شستشوی زمین های شور وقلیائی می شود قنات در منا طق حاشیه کویر اغلب آبهای شیرین دامنه ها یا دشت های حا صل خیز رابه قسمت های پایین دست که روی هم رفته از خاک های شور ویا قلیائی یا هر دو تشکیل شده است منتقل میکند کهبا آبیاری این زمین ها عمل شستشو تا حدودی انجام می شود.
9- قنات زهکش بسیار مناسبی برای بعضی از زمین هابه شمار می رود از آن جمله در شرایطی است که در لبه کویر واقع شده با شد وآب زیر زمین آنجا هم بالا می با شد در این صورت قنات در حکم زهکش عمل می کند وچون آب آن از دامنه دشت و بالا دست که ذخایر زیر زمینی آن شیرین است ، تغذیه می شود و به تدریج از شوری آن کاسته می شود. بطوریکه عملا امکان دارد پس از گذشت چند سال آب قنات تقریبا شیرین شود در حالی که زه آبه زیرزمین های اطراف خود را نیز کشیده است. این موضوع را در قنات های لبه شمالی دشت کویر و یا جنوبی ترین نقطه دشت های حاشیه شمالی دشت کویر (جنوب رشته کوههای البرز) مشاهده کرد (بعنوان مثال در گرمسار).
10- همانطور که در بند قبل گفته شد در نقاطی که سطح آب زیر زمینی بالا و قابلیت نفوذ آب در زمین نیز به علت ریزدانه بودن بافت خاک کم است. قنات نسبت به چاه، زهکش مناسب تری می باشد.
11- بعضی معتقد ند با توجه به اینکه معمولا قنات ها از دامنه دشت ها تغذیه می کنند، آب آنها دارای کیفیت بهتر و مطلوب تری نسبت به چاه ها باشد.

حفرقنات

معایب قنات :

در دنیای امروز، عیب و اشکالات زیادی از قنات می گیرند و روی همین اصل، عده ای کمر به نابودی آن بسته اند. البته تا زمانی که چاه های عمیق و نیمه عمیق موتوری اختراع نشده بود خصوصا در کشور ما رایج نشده بود، قنات ها پوشیده بود. به عبارت دیگر با به دنیا آمدن ، چاهها ی موتوری دیگر به صنعت قنات سازی توجه نشد و یا توجه مسئولین خیلی کمتر شد.
البته در مورد قنات ها نیز عیب هایی وجود دارد، ولی بعضی از این عیب ها نیز ، جزء محسنات آن نیز به شمار می آید و یا اینکه با پیشرفت علم تکنولوژی جدید می توان این عیوب را بر طرف ساخت. در موارد زیر به عیوب و نارسائی های قنوات می پردازیم و راه حل هایی برای رفع آن بیان می کنیم :
1) در زمین های خیلی سست و ماسه ای امکان حفر قنات نیست و اگر شرایط هم تا حدودی مهیا شود، مقرون به صرفه نمی باشد.
2) احداث قنات با وسائل ساده دستی و به روش قدیمی ، به نیروی کار زیادی احتیاج دارد و مدت زیادی هم طول می کشد، که در دنیا امروز، از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست و روی همین اصل در دنیای امروز، کمتر کسی اقدام به حفر قنات می کند.
3) آب قنات بطور دائمی جریان دارد که البته جزء محاسن آن می باشد و قابل کنترل نیست. بر همین اساس، مدام باعث تخلیه آب زیر زمینی می شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.
برای حل این مشکل می توان اقداماتی را انجام داد . از آنجمله:
الف) کاشتن گیاهان مناسب: معمولا آب قنات ها در فصل زمستان و کمی هم در اوایل بهار که هنوز کشت بهاره شروع نشده است، تلف می شود. به این منظور گیاهانی که در این فصول در زمین های جلوی قنات محصول خوبی می دهند را می توان انتخاب و کشت کرد . از جمله کشت اسفناج را می توان نام برد.
ب) آبیاری باغ ها در فصل زمستان
ج) استفاده از آب قنات که در زمستان نسبت به هوای آزاد گرم تر است، برای پرورش نوعی جلبک به منظور تهیه پروتئین جهت تغذیه دام استفاده کرد. البته نسبتی گرم بودن هوای بسیاری از مناطق در فصل زمستان و همچنین گرمی آب، می توان این برنامه را با موفقیت بیشتری همراه کند.
د) استفاده از آب قنات برای پرورش ماهی
هـ) استفاده از آب یک قنات برای تغذیه مصنوعی خود آن قنات و ذخیره کردن آب در زمین های اطراف چاه ها از طریق نصب پمپ مناسب روی چا ه های بالا تر.
4) در زمین های هموار و نواحی که آب زیر زمینی شیب کافی ندارد، شرایط برای احداث مناسب نمی باشد.
5) هزینه احداث قنات در زمین های سخت و مناطقی که شیب زمین کم است، بسیار زیاد و مقرون به صرفه نمی باشد.
6) در فصول گرم که گیاه نیاز به آب بیشتری دارد و همچنین در سال های خشک که به آبیاری بیشتری احتیاج است، آب قنات کم می شود اما با وجود اینکه نوسان در آب قنات مشاهده می شود، آب در مواقع حساس قطع نمی شود و به خاطر اینکه نوسان آب در آن کمتر است کشاورزان قنات را بر چاه ترجیح می دهند.
7) در سیستم قنات، مقدار تبخیر آب به ویژه در مناطق خشک به نسبت زیاد است.
8) در سیستم قنات، نمی توان لایه های شور را از لایه های شیرین جدا کرد و از تمامی لایه های آبدار شیرین بهره برد.
9) قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله آسیب پذیر تر است و خرابی در قنات ها به طوری می باشد که احیاء مجدد آنها امکان پذیر نیست و یا مقرون به صرفه نخواهد بود.
10) امکان آلودگی آب قنات زیاد است . به عنوان مثال عبور مجزا از نزدیکی فاضلاب های شهری، شستشوی ظروف و لباس در طول مسیر قنات، ریختن گردو غبار ماسه و مواد آلوده کننده توام با آن از طریق باد در جوی های قنات و …
11) به هنگام حفر قنات و کار در آن ممکن است سلامت مقنی به خطر بیافتد. از آنجمله آسیب دیدن عضوی از بدن مقنی وخفگی ریزش دیواره چاه
به همین منطقه به دلیل بالا بودن دست مزد مقنی وهمچنین صنعت قنات سازی ر ا کد مانده است درحال حاصر احداث قنات به ویژ قنات های عمق با توجه به شرایط ا قتصادی فقط مقرون به صرفه می باشد و در غیر این صورت لایه روبی و تعمیرات قنات گران تمام می شود و مقرون به صرفه نیست.
مزایای چاه :
امروزه مناسب و سهل ترین وسیله بهره برداری از آبهای زیر زمینی، چاههای عمیق و نیمه عمیق می باشند که از اختراعات دوره تکنولوژی انسان می باشد. چاه نیز مانند قنات دارای معایب و محاسنی است که در ذیل به آنها خواهیم پرداخت.

چاه آب:

چاه خوب چاهیست که مقدار آب مورد نظر به مدتی نامحدود در ازاء حداقل هزینه از آن پمپاژ می‌گردد. برای نیل به چنین خواسته‌ای لازم است که مشخصان هیدرولیکی آکویفرو کار آئی هیدرولیکی از طریق تست‌های پمپاژ مورد محاسبه قرار گیرد. برای شناخت بیشتر از سفره‌های آب زیرزمینی می‌توان با حفر چاههای مته‌ای و اندازه گیری سطح آب این چاههادر هر ماه (رتینگ) یک نگاه موقت از وضعیت سفره آب زیرزمینی ایجاد کرده تا از اطلاعات آن برای محاسبه دیگر پارامترهای آبی استفاده نمود.

چاه آب

معایبحفرچاه:

در شرایط کنونی کشور ما دارای معایب و اشکالاتی است که بیشتر آن مربوط می شود به عدم توانایی مادر تهیه پمپ و قطعات یدکی و همچنین تعمیر و نگهداری و بهره برداری صحیح از آنها.
از آنجا که سیستم چاه، یک وسیله پیشرفته و قابل کنترل برای بهره برداری از آبهای زیر زمینی می باشد، اگر اقدامات لازم در جهت تهیه تاسیسات و تامینافراد متخصص مورد نیاز برای عملیات حفر چاه و بهره برداری آب آن انجام شود، تا حدودی مشکلات ما در این زمینه بر طرف خواهد شد.
در ذیل به پاره ای از مشکلات و معایب چاه خواهیم پرداخت :
1) نیاز به وارد کردن دستگاههای حفاری مکانیکی، لوله و پمپ و سایر لوازم یدکی برای بهره برداری از چاه از کشور های خارج انجام می شود.
2) نیاز به مراقبت شبانه روزی ، برای درست کار کردن پمپ و همچنین دقت در دست کار کردن لوازم، که نیاز به افراد مجرب و متخصص دارد، که می تواند راندمان کاری را بالا برد. الته با به کار بردن پمپ ها مناسب و قابل اعتماد، کا مراقبت کمتری نیاز دارند نیز می توان راندمان را بالا برد.
3) گران و تمام شدن آب چاه برای کشاورزان به علت بالا بودن هزینه هایی از قبیل مصرف زیاد مواد سوختی و برق .
آب چاه، گاهی آنقدر گران تمام می شود که حتی کاشتن محصولات ارزان قیمت، اصلا مقرون به صرفه نمی باشد.
4) احتیاج به موتور های برقی در تامین نیروی پمپ و مسئله کمبود انرژی برق در کشور از دیگر مجموعه معایب چاه ها می باشد.
برای ارزان تر تمام شدن آب و کاهش مشکلات تامین مواد سوختنی، برقی کردن موتور ها به کمک زیادی کرده است، که البته این کار باید با حمایت دولت از چاه داران صورت گیرد، بدین صورت که دولت با تامین نیروی الکتریسیته کافی و قیمت مناسب، برق در اختیار دارندگان چاه قرار دهد، و با داشتن متخصصین امور چاه از بسیاری معایب و اشکالات تاسیسات چاه جلوگیری به عمل آید.
5) کمبود وسایل نقلیه و بالا بودن هزینه حمل و نقل ادوات و دستگاه های حفاری به منطقه مورد نظر.
6) حفر غیر مجاز و بی رویه چاه ها و عمیق تر کردن آن در بسیاری از نقاط ، سطح آب زیر زمینی وهم به مردم وارد می شود.
البته برای رفع این مشکل، دولت با راهکارهای خود، حفر بی رویه چاه و عمیق تر کردن چاه ها را محدود کرده و با نظارت کارشناسان امکان حفر چاه را می دهد.
باتوجه به کلیه عواملی که در مورد معایب چاه بیان شد، یده میشود که بیشترین معایب مربوط به دستگاه های نامناسب و عدم انتخاب پمپ مناسب و عدم استفاده از متخصصین مجرب در این زمینه می باشد، که با یک برنامه ریزی دقیق و استفاده از تجهیزات و تکنولوژی روز می توان این مشکلات را تا حدود زیادی کاهش داد.

مزایای حفر چاه:

1) میزان آبدهی چاه در فصول مختلف سال ثابت است.
2) در نواحی کویری منابع کم عمق به علت دارا بودن گچ و نمک های حاصل از تبخیر سطحی، شور و غیر قابل مصرف است. چاه این امکان را فراهم می کند که از آبهای شیرین لایه های عمق آبدار این مناطق استفاده کنیم.
3) سیستم چاه طوری است که با آن می توان لایه های شور و شیرین و آبها ی پاک و آلوده را جدا کرد بهترین آبها را مورد بهره برداری قرار داد
4) برای حفر چاه و بهره برداری از آبها ی زیرزمینی به این وسیله می توان از تکنولوژی پیشرفته امروزی از جمله ماشین های خفاری و پمپ ها استفاده کرد
5) با استفده از تکنولوژی امروزه در حفر چاه و بهره برداری از آب، امکان دستیابی آب قابل توجه در حداقل مدت امکان پذیر است.
6) از آنجایی که آب چاه ها از اعماق زمین بیرون می آید و تا خروج آن از زمین، با هوای آزاد تماس ندارد و دهانه چاه همیشه بسته است، معمولا کمتر آلوده می شود.
7) با حفر چاه می توان از منابع آب اعماق مختلف زمین و از حد اکثر لایه های آبدار استفاده کرد. استفاده از آب سخره های غنی و با دوام، راندمان پروژه های آبی را بالا می برد.
8) سیستم چاه طوری است که می توان آب بهره برداری را کنترل کرد. به این معنی که در مواقع احتیاج ، آب از آن بر داشت کرد و در مواقع دیگر، از هدر رفتن آن جلوگیری کرد، و در مواقعی که به آب کمتری نیاز است با تنظیم پمپ ، می توان فقط به اندازه احتیاج آب که این دلیل یکی از بارزترین تفاوت های بین چاه و قنات می باشد.
9) چاه ها را می توان در قسمت های مرتفع دشت و مناطق کوهپایه ای که امکان احداث قنات در نیست حفر کردو از آبهای زیر زمینی آن استفاده نمود.
10) سیستم چاه برای تامین آب نهر ها بهتر از قنات است.

مطالب مرتبط:

قوانین حفرچاه و صدور پروانه ی حفاری


روش های حفر چاه


حفاری چاه فاضلاب


اصول ایمنی در حفرچاه


استانداردهای حفرچاه فاضلاب و توالت


مجازات و نحوه برخورد با حفر چاه غیر مجاز

منابع :

1) مقدمه اي بر آب زيرزميني – ترجمه: دكتر سعدالله ولايتي و مهندس شهريار رضايي

2) منابع و مسائل آب در ايران – تأليف: دكتر پرويز كردواني

3) چكيده مقاله مهندس احمدي – همايش قنات شناسي – ارديبهشت 1383